Kaucja, o której mowa w Prawie bankowym, należy do szerszej kategorii tzw. kaucyjnych stosunków umownych. Pojawiają się one w obrocie często, nie tylko w sektorze bankowym. Ich zaletą jest prostota ustanowienia, niskie koszty i łatwość skorzystania z nich przez wierzyciela. Skuteczność zabezpieczenia kaucyjnego w pieniądzu jest porównywalna z efektywnością gwarancji bankowej „na pierwsze żądanie”.
Cechy stosunku kaucyjnego de lege lata
Stosunek prawny powstały w oparciu o art. 102 Pr. bank. cechuje się przede wszystkim tym, że kaucjodawca (może być nim zarówno dłużnik jak i osoba trzecia) powierza wierzycielowi, zwanemu kaucjobiorcą, sumę pieniężną, rzecz lub inne walory z takim skutkiem, że nie może skutecznie domagać się zwrotu przedmiotu kaucji dopóty, dopóki wierzyciel nie uzyska zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności. Duże znaczenie w praktyce ma to, że umowa kaucji bankowej jest w aktualnym stanie prawnym tzw. umową realną, co oznacza, że dochodzi do skutku nie w momencie złożenia zgodnych oświadczeń woli stron, lecz dopiero, gdy suma kaucyjna zostanie powierzona bankowi w celu przeniesienia nań jej własności.
W razie braku spełnienia przez dłużnika swego świadczenia, po stronie wierzyciela aktualizuje się uprawnienie do rozporządzenia przedmiotem kaucji. Rozporządzeniem tym jest zwykle zaliczenie danej sumy oddanej jako kaucja na poczet długu. Tymczasowe wykluczenie możliwości żądania zwrotu przedmiotu kaucji skutkuje powstaniem tzw. stanu zabezpieczenia wierzyciela.
Podobne lecz nie tożsame
Warto pamiętać, że kaucja bankowa nie jest identyczna ze spotykaną w umowach kredytowych klauzulą negatywną. Klauzula taka postanawia, że dopóki trwa stosunek kredytowy, dłużnik banku nie rozporządzi pewnym składnikiem swego majątku. Naruszenie klauzuli negatywnej prowadzi np. do otwarcia się przed bankiem możliwości ograniczenia sumy udostępnionego kredytu, domagania się ustanowienia dodatkowego zabezpieczenia (np. poręczenia albo hipoteki) a nawet wypowiedzenia umowy kredytowej. Oprócz tego, na rynku finansowym spotkać można rozmaite postaci kaucji pozabankowych, zwykle o charakterze pieniężnym (np. kaucja mieszkaniowa lub leasingowa, kaucje gwarancyjne pojawiające się w kontraktach inwestycyjnych).
Trzeba zaznaczyć, że z punktu widzenia prawa nie jest kaucją umowne ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela do ustalonej kwoty. Mamy tu do czynienia ze stosunkiem prawnym powstałym na podstawie umowy poręczenia, której postanowienia ograniczyły zakres odpowiedzialności majątkowej poręczyciela do tylko jednego ze składników jego majątku. Takie ukształtowanie umowy jest w pełni dopuszczalne na podstawie art. 3531 k.c.
Na podstawie: W. Katner (red.), System Prawa Prywatnego tom 9, C.H. Beck, Warszawa 2018, s. 731-735.